بررسى نقش زیارت دینى در سلامت روانى افراد

بررسى نقش زیارت دینى در سلامت روانى افراد
پژوهش حاضر یک مطالعه مقطعى و شبه آزمایشى است که با هدف بررسى اثر زیارت دینى بر سلامت روانى اجرا گردیده است. بدین منظور تعداد 70 نفر در دو گروه سیاحتى (35=n) و زیارتى (35=n) با در نظر گرفتن متغیرهاى جنسیت, سن و داشتن سواد با روش نمونه گیرى در دست رس انتخاب شدند. هر دو گروه هم قبل و هم بعد از بازگشت از سفر آزمون سلامت عمومى (GHQ) 28سؤالى را تکمیل نمودند. سپس داده هاى 70 آزمودنى جمع آورى و نتایج با استفاده از آزمون آمارى t تجزیه و تحلیل گردید. نتایج نشان داد که دو گروه, هم در هنگام عزیمت و هم در هنگام برگشت از سفر در متغیر سلامت روانى با هم دیگر تفاوت معنادارى داشتند. به عبارتى گروه زیارتى در هر دو مرحله به طور معنادارى از سلامت روانى بالاترى نسبت به گروه سیاحتى برخوردار بودند. هم چنین نتایج نشان داد که زیارت دینى به طور معنادارى در مقایسه با سیاحت باعث کاهش علائم و ارتقاء سلامت روانى زائرین خانه خدا گردیده است و این تفاوت به جز در بعد علائم جسمانى در سایر ابعاد افسردگى, اضطراب و سازگارى اجتماعى معنادار بود. جالب این که مقایسه گروه زیارتى در دو مرحله عزیمت و بازگشت نشان داد که گرچه زیارت علائم اضطراب, افسردگى را کاهش داده و باعث افزایش سازگارى اجتماعى افراد شده است, ولى در بعد علائم جسمانى تغییر معنادارى ایجاد نکرده است. اما سفر سیاحتى, به طور کلى, هیچ تفاوت معنادارى در سلامت روانى افراد ایجاد نکرده است.
مقدمه
دین و دین دارى حقیقتى است که پیوسته با بشر بوده و شالوده زندگى وى را تشکیل مى دهد. دین و مذهب از ارکان اصلى فرهنگ هر ملتى است که جامعه را هویت و انسجام مى بخشد و در افراد جامعه حس هم بستگى به وجود مى آورد. دستورات دینى, مراسم و آیین هاى دینى همه عواملى هستند که مى توانند در امر درمان و پیش گیرى اختلالات روانى و هم چنین براى ارتقاى سلامت روان به نحو مؤثرى به کار گرفته شوند (داویدیان, 1376).
دین شامل مجموعه اى از باورها و رفتارهایى دینى است که شیوه رفتارى خاصى را به افراد ارائه مى دهد (رابرت, 1992).
بسیارى از پژوهشگران علوم رفتارى و روان درمان گران معتقدند که این باورها و رفتارها در پیش گیرى و شفادهى بیمارى هاى جسمانى و روان شناختى نقش اساسى دارند (نیل مَن و پرساد (Nealman and Persaud), 1995). به گونه اى که برخى فقدان باورهاى دینى را علت بیمارى هاى روانى دانسته و توصیه به درمان اختلالات به طریق آموزش هاى دینى نموده اند. پژوهش هاى زیادى در این راستا رابطه مثبت بین باورها و نگرش ها و عمل کردهاى دینى با شاخص بهداشت روانى و حتى جسمانى را به اثبات رسانیده اند (ویلتزو کریدر(Willits and Crider), 1992 به نقل از کوئینگ(Koening) و همکاران, 1992).
کوهن(Cohen) و همکاران (1995) در مطالعه اى بین میزان افسردگى و مقابله دینى ارتباط منفى معنادارى به دست آوردند. در این بررسى افراد متدین به طور معنادارى علائم افسردگى از قبیل فقدان علاقه و انگیزه, کناره گیرى و انزوا, احساس دل شکستگى, بى قرارى و ناامیدى کمترى از خود نشان دادند (به نقل از ابوالقاسمى و حجاران, 1376).
ویلتزو کریدر در مطالعه اى که بر روى 1650 آزمودنى انجام دادند دریافتند که نگرش هاى دینى به طور مثبتى با سلامت روانى ارتباط دارد (به نقل از کوئینگ و همکاران, 1992).
برخى مطالعات نیز رابطه بین دین و سازگارى را بررسى نموده و دریافته اند که نگرش ها و فعالیت هاى دینى با احساس سازگارى به طور مثبتى هم بستگى دارند (لوین و واندر, 1998).
در همین رابطه گانتنر و همکاران (1996) در مطالعه اى نشان دادند که داشتن باورهاى دینى و انجام اعمال دینى با سازگارى بالاى زناشویى, رضایت زناشویى و کاهش طلاق هم بستگى معنادارى دارد. ویتر و همکاران (1985) نیز نشان دادند که 20 تا 60 درصد متغیرهاى سلامت روانى افراد بالغ توسط باورهاى دینى تبیین مى شود (هر دو به نقل از تیکس و فرازیر(Tix and Frazier), 1998) در مطالعه دیگرى ویلیتر و کریدر (1989) نشان دادند که در یک نمونه 1650 نفرى با میانگین سنى 50سال, نگرش هاى دینى با سلامت روانى رابطه مثبتى دارد. علاوه بر آن در این مطالعه مشاهده شد که متدین بودن با رضایت زناشویى در مردان و زنان و رضایت شغلى در مردان مرتبط بود. (به نقل از کوئینگ و همکاران, 1992) چامبر بانینند(chamberbinand) و همکاران (1987) طى مطالعه اى به این نتیجه رسیدند که بین متدین بودن, معنادارى زندگى و سلامت روانى ارتباط معنادارى وجود دارد (به نقل از رابرت, 1992).
بررسى هاى دیگر تأثیر مداخلات دینى را در کاهش اضطراب و تحمل فشارهاى روانى پس از بهبودى خاطرنشان ساخته اند. به عنوان مثال, نتایج دو بررسى نشان داد کسانى که به اعتقادات دینى پاى بند بودند, اضطراب و ناراحتى کمترى را نسبت به کسانى که به اعتقادات دینى پاى بند نبودند, گزارش نمودند (لیدنتال(Lindenthal) و همکاران, 1979; استارک(Stark), 1971 به نقل از غبارى, 1374).
باورها و اعمال دینى از طریق ایجاد هدف و معنى در زندگى, گسترش روابط اجتماعى, ارائه مراسم و ابزارهاى تخلیه هیجانى, احساس تعلق ایجاد کردن در فرد و موجبات آرامش و تخفیف اضطراب را فراهم مى کنند (تیکس و فرازر, 1998).
زیارت یکى از این اعمال و مناسک دینى است که به عنوان یک تجربه بسیار شخصى در ارتباط با خداوند تلقى گردیده و در دین اسلام جایگاه بسیار ویژه اى دارد. ادبیات پژوهش در این خصوص معتقدند که رفتارهاى دینى مثل زیارت و عبادت در نزد مسلمانان به عنوان یک ارزش محسوب شده و نگرش هاى مثبت به طرف موقعیت زندگى را تشویق مى نمایند. در چنین تجربه اى فرد خود را به معبودش وامى گذارد و خود را در ارتباط بسیار نزدیک با خدا دانسته و امیدوارى اش به کمک و یارى او افزایش مى یابد. لذا احساس آرامش درونى کرده و در حین زیارت تخلیه هیجانى انجام مى دهند که اعتماد و اطمینان آنان را به خود بیشتر کرده و سلامت روانى آنها را افزایش مى دهد (کران و سوحچان(Krol and Sohechan), 1989) پارگامنت و ماتون (Pargament and Maton), (1992) دریافتند که انجام اعمال دینى مثل زیارت و عبادت باعث کاهش عصبانیت و اضطراب مى گردد. نیس و وینتراب (1995) طى پژوهشى روى 400 آزمودنى به این نتیجه رسیدند که شرکت افراد در مراسم دینى از قبیل زیارت و عبادت با کاهش اختلالات روانى شرکت کنندگان نسبت به سایر افراد همراه است (به نقل از لوین و واندر(Levin and Vander), 1998).
موریس (1983) طى پژوهشى اثر زیارت دینى را روى افسردگى و اضطراب در پى گیرى طولى با 124 بیمار جسمى مطالعه کرد و دریافت که علائم آنها بعد از زیارت رفتن کاهش معنادارى یافته و این کاهش حداقل تا 10 ماه بعد از برگشتن از زیارت ادامه دارد.
گرچه پژوهش هاى متعددى اثرات سلامت ساز دین و مقابله هاى دینى را تأیید کرده اند و اثر مثبت باورها و اعمال دینى را بر سلامت روانى نشان داده اند, اما در خصوص اثر زیارت به عنوان یک رفتار دینى در سلامت روان تحقیق علمى به ویژه در داخل کشور کمتر گزارش شده است. لذا با توجه به تأکید فزاینده مذاهب اسلامى به نقش زیارت در تزکیه و تهذیب نفس و فقدان مطالعات علمى در این حوزه, مطالعه حاضر گامى است در جهت بررسى نقش زیارت در سلامت روانى افراد .
فرضیه هاى پژوهش
فرضیه اول. وضعیت سلامت روانى دو گروه مسافران زیارتى و سیاحتى با هم متفاوت است.
فرضیه دوم. زیارت سلامت روانى افراد را افزایش مى دهد.
فرضیه سوم. سفر سیاحتى در وضعیت سلامت روانى افراد مؤثر است.
روش پژوهش
نمونه پژوهش از بین افرادى که در سال 1379 براى اولین بار عازم زیارت خانه خدا بودند و قصد خود را از سفر به مکه فقط زیارت عنوان کرده بودند, انتخاب شدند (گروه زیارتى). یک گروه کنترل از بین افرادى که عازم سفر به کشورهاى ترکیه و دبى بودند و هدفشان از مسافرت را صرفاً سیاحت و تفریح عنوان کرده بودند انتخاب شدند (گروه سیاحتى).
انتخاب نمونه پژوهش در هر دو گروه با در نظر گرفتن متغیرهاى سن, جنسیت, دین و سواد با روش نمونه گیرى در دست رس انجام شد. تعداد 90 آزمودنى با توجه به متغیرهاى فوق جهت شرکت در پژوهش انتخاب شدند.
اجراى پژوهش با هماهنگى و همکارى مسئولین کاروان هاى زیارتى و سیاحتى بدین ترتیب انجام شد که قبل از شروع برنامه سفر به مسئولین مربوطه, آموزش لازم جهت نحوه جمع آورى اطلاعات ارائه شد. سپس جمع آورى اطلاعات در طى دو مرحله صورت گرفت.
در مرحله اول (پیش آزمون) اطلاعات مورد نیاز در هر دو گروه قبل از شروع سفر با استفاده از پرسش نامه سلامت روانى (GHQ) 28سؤالى جمع آورى شد.
در مرحله دوم (پس آزمون) نیز جمع آورى اطلاعات با استفاده از همان ابزار قبلى در پس از اتمام سفر و در حین برگشت به وطن انجام شد.
لازم به ذکر است که گرچه اطلاعات مربوط به 90 آزمودنى جمع آورى شد اما نهایتاً تعداد 20 نفر از آزمودنى ها از هر دو گروه به علت نقص در تکمیل پرسش نامه ها یا متغیرهاى همتاسازى از تحلیل نهایى حذف شدند و در کل داده هاى مربوط به 70 نفر (35 نفر در هر گروه) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج پژوهش
هم چنان که گفته شد اطلاعات مربوط به 70 آزمودنى تجزیه و تحلیل شد که مشخصات دموگرافیک دو گروه در جدول شماره1 آمده است.
جدول شماره1: ویژگى هاى جمعیت شناختى افراد در گروه در متغیر تحصیلات, شغل, دین و جنسیت به درصد
متغیرها
تحصیلات
ابتدایى سیکل دیپلم بالاتر از دیپلم
جنسیت
مرد زن
مذهب
تشیع تسنن
شغل
کارمند آزاد سایر
گروه
گروه زیارتى
گروه سیاحتى
21 25 28 27
9 15 46 30
81 19
87 13
78 22
81 19
50 37 13
51 46 3
براى آزمون فرضیه اول پژوهش مبنى بر این که وضعیت سلامت روانى دو گروه سیاحتى و زیارتى با هم متفاوت است, ابتدا نمرات آزمون سلامت روانى دو گروه در مرحله قبل از سفر با هم مقایسه گردید که نتایج در جدول شماره2 ارائه شده است. نتایج نشان داد که دو گروه از لحاظ سلامت روانى با هم متفاوت هستند, یعنى افراد گروه زیارتى به طور معنادارى در مقایسه با افراد گروه سیاحتى در مرحله قبل از عزیمت به سفر از سلامت روانى بالاترى برخوردار بودند.
جدول شماره2: مقایسه وضعیت سلامت روانى دو گروه سیاحتى و زیارتى در مرحله1
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
نتیجه فوق را مى توان چنین تعبیر کرد که تفاوت دو گروه در سلامت روانى را احتمالاً مى توان به نقش باورهاى دینى آنها نسبت داد. چرا که به احتمال زیاد گروه زیارتى نسبت به گروه سیاحتى اعتقادات دینى قوى ترى دارند و باورهاى دینى قوى, خود مى تواند باعث وضعیت بهتر سلامت روان آنها شده باشد.
به منظور بررسى این که آیا تفاوت مشاهده شده در سلامت روانى دو گروه در مرحله بازگشت از سفر نیز حفظ شده است یا خیر؟ نمره سلامت روانى دو گروه در مرحله دوم نیز با هم دیگر مقایسه شد که نتایج در جدول شماره3, ارائه شده است.
جدول شماره 3: مقایسه سلامت روانى دو گروه سیاحتى و زیارتى در مرحله2
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
هم چنان که مشاهده مى شود این برترى در سلامت روانى در گروه زیارتى نه تنها حفظ شده است, بلکه مقدار آن نیز افزایش یافته است. على رغم این که گروه سیاحتى در مرحله برگشت از سفر از سلامت روانى بهترى نسبت به قبل از شروع سفر برخوردارند یعنى علائم روانى آنها (مثل اضطراب, افسردگى و علائم بدنى) اندکى کاهش یافته است ولى باز هم تفاوت بین میانگین نمره سلامت روانى دو گروه در مرحله برگشت از سفر بیشتر از مرحله1 (قبل از سفر) است, یعنى بعد از بازگشت از سفر نیز گروه زیارتى نسبت به گروهى که سفر سیاحتى داشتند از وضعیت سلامت روانى بهترى برخوردار بودند.
فرضیه دوم پژوهش این بود که: (زیارت باعث بهبود سلامت روانى افراد مى شود.)
براى آزمون فرض فوق ابتدا جمع جبرى نمرات هر فرد در آزمون سلامت روانى طى دو مرحله 1و2 (قبل و بعد از سفر) به دست آمد سپس میانگین تفاضل نمرات دو گروه با استفاده از آزمون t افتراقى مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج در جدول شماره4, آمده است.
جدول شماره4: مقایسه تفاوت نمرات سلامت روانى دو گروه سیاحتى و زیارتى در دو مرحله آزمون
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
5 / 5
85 / 0
09 / 5
3 / 7
38 / 2
*
05 / .
P = /05t (n=68)=1/68
هم چنان که در جدول فوق مى بینیم t محاسبه شده (38/2) بزرگ تر از t جدول در سطح 05/ (آزمون یک دامنه) است بنابراین فرض پژوهشى ما تأیید مى شود, یعنى زیارت باعث بهبود سلامت روانى افراد شده است و این یافته تأیید کننده نتایج یافته هاى موریس 1983; سن و وینتراب, 1995 است. یعنى زیارت باعث کاهش اضطراب و افسردگى و افزایش سلامت روانى و بهبود عمل کرد اجتماعى افراد شده است.
به منظور بررسى تأثیر زیارت در ابعاد مختلف سلامت روانى بین دو گروه در طى دو مرحله (قبل و بعد از سفر) در ابعاد اضطراب, افسردگى, سازگارى اجتماعى و علائم جسمانى پرسش نامه سلامت روانى (GHQ) مقایسه صورت گرفت که نتایج آن در جداول شماره 5,6,7 و8 ارائه گردیده است.
جدول شماره5: مقایسه تفاوت نمرات علائم جسمانى دو گروه قبل و بعد از سفر
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
8 / 0
46 / 0
1 / 3
3 / 2
44 / 0
N.S
* Not significant
p=/05t (n=68)=1/68
هم چنان که در جدول شماره5 مشاهده مى شود, زیارت دینى در مقیاس علائم جسمانى پرسش نامه سلامت روانى تفاوت معنادارى را بین دو گروه باعث نشده است. به عبارتى دو گروه در مقیاس علائم جسمانى پرسش نامه, تفاوت معنادارى را قبل و بعد از سفر نشان نداند. یعنى زیارت دینى تأثیرى در کاهش علائم جسمانى افراد نداشته است. در حالى که در سه مقیاس دیگر پرسش نامه سلامت روانى (اضطراب, افسردگى و سازگارى اجتماعى) تفاوت افراد قبل و بعد از سفر معنادار بوده است, یعنى زیارت دینى باعث بهبود علائم افسردگى اضطراب و سازگارى افراد شده است.
جدول شماره 6: مقایسه تفاوت نمرات اضطراب دو گروه زیارتى و سیاحتى طى دو مرحله
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
3 / 1 -
08 / -
54 / 1
09 / 3
71 / 1
*
S
(p=/05)t(68)=1/68
* Significant
جدول شماره7: مقایسه تفاوت نمرات سازگارى اجتماعى دو گروه طى دو مرحله
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
06 / 2
154 / 0
5 / 3
4 / 2
9 / 1
S
(p=0/05)t(68)=1/68
*Significant
جدول شماره8: مقایسه تفاوت نمرات دو گروه سیاحتى و زیارتى در بعد افسردگى در دو مرحله
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
2-
154 / 0-
04 / 2
14 / 3
3 / 2
S
(p=/05)t(68)=1/68
با توجه به نتایج جداول فوق به نظر مى رسد زیارت دینى تأثیر بیشترى در خصوص کاهش علائم روان شناختى افراد داشته تا علائم جسمانى آنها.
ییکى دیگر از فرضیه هاى پژوهشى مطالعه حاضر این بود که سفر سیاحتى در وضعیت سلامت روانى افراد تأثیر دارد. براى پاسخ گویى به این فرضیه, نمره آزمودنى هاى گروه سیاحتى قبل و بعد از سفر با هم مقایسه گردید. هم چنان که در جدول شماره8 مشاهده مى شود, تفاوت نمره سلامت روانى افراد سیاحتى در طى قبل و بعد از سفر معنادار نمى باشد, به عبارت دیگر گرچه نمره این افراد در پرسش نامه سلامت روانى پس از بازگشت سفر اندکى کاهش یافته است (سلامت روانى بهتر شده) ولى این کاهش معنادار نیست.
جدول شماره9: مقایسه نمرات GHQ افراد گروه سیاحتى قبل و بعد از سفر
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
6 / 36
6 / 34
06 / 9
7 / 8
58 / 0
N.S
بنابر نتایج جدول فوق مى توان نتیجه گرفت که سفر تفریحى باعث کاهش معنادارى در نمره سلامت روانى افراد نشده است.
همین مقایسه در گروه زیارتى نیز انجام شد که نتایج در این گروه نشان داد که تفاوت میانگین نمره افراد در پرسش نامه سلامت روانى قبل و بعد از سفر معنادار مى باشد. به طورى که بعد از سفر کاهش معنادارى در علائم افراد مشاهده شد, یعنى سفر زیارتى منجر به بهبود سلامت روانى افراد شده است. (جدول شماره10)
جدول شماره10: مقایسه نمرات سلامت روانى (GHQ) افراد گروه زیارتى قبل و بعد از سفر
متغیر
میانگین
انحراف میعار
مقدار t
P
گروه
زیارتى
سیاحتى
62 / 11
62 / 5
8 / 6
2 / 3
08 / 4
000 / 0
(p=0/05)t(34)=1/67
بر مبناى یافته هاى پژوهش حاضر مى توان گفت افرادى که عازم سفر زیارتى هستند در مقایسه با افراد گروه سیاحتى هم قبل از سفر از سلامت روانى بالاترى برخوردار بوده اند و هم این که سفر زیارتى در مقایسه با سفر سیاحتى باعث بهبودى و افزایش سلامت روانى افراد زائر شده است. این یافته که زیارت, سلامت روانى افراد به طور معنادارى افزایش داده و به ویژه اضطراب و افسردگى را کاهش و سازگارى اجتماعى آنها را افزایش داده است در راستاى تحقیقات پارگامنت و ماتون, 1992; نِس و ینتراب, 1995; مطالعه طولى موریس, 1983 مى باشد که شرکت در مناسک دینى و زیارت باعث کاهش اضطراب, عصبانیت و اختلالات روانى مى گردد. تبیین روان شناختى این اثر بخشى احتمالاً این گونه است که مطابق نظر کوئینگ و همکاران 1981, زائرین با احساس نزدیکى به خدا در مراسم زیارت و هم چنین تخلیه هیجانى به احساس آرامش درونى بیشترى دست یافته و اعتماد و اطمینان آنان به یارى و کمک خداوند افزایش مى یابد و لذا به کمک رحمت الهى در حل مشکلات خود امیدوارتر مى شوند و نگرش آنها در برخورد با استرس ها تغییر کرده و این تغییر نگرش به شکل مثبت باعث بهبود خلق و سلامت روانى آنها خواهد شد.
کتاب نامه:
ابوالقاسمى, عباس و حجاران, محمود (1376), (نقش گرایش هاى دینى در اتخاذ شیوه هاى مقابله با استرس در سالمندان تهرانى), مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان, دانشگاه علوم پزشکى ایران.
داویدیان, هاراطون (1376), (بهداشت روان از دیدگاه ادیان توحیدى), مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان.
غبارى بناب, باقر (1374), (باورهاى دینى و اثرات آن در بهداشت روان), فصلنامه اندیشه و رفتار, سال اول, شماره4.
Koening, H. G. (1992) Religious and Prevention of illness in later life. In K. I. Pargament K. I. Maton & Hess, R. E. (Eds). Religion and Prevention in mental health. Research Division and action Haworth Press Inc.
Krole, I and Sohechan, B. (1989) Religion belifes and practice among 52 psychiatric in patients in Mennesota. American Journal of Psychiatry. 109, 673.
Levin, Jeffry and Vander (1998). Religion factors in Psysicial Health and psychological of illness. Psychological Medicine, 8, p.159-64.
Morris, P. A. (1982). The effect of pilgrimage on anxiety and religious attitude. Psychological Medicine, 12, p.1115-27.
Nealman, P. and Persaud. R. (1995). Why do psychiatrist neglect religion. British Journal of Medical Psychology, 68, p.169-178.
Pargament, K. I. and Maton, K. I. (1992), Religion and Prevention in Mental Health , Haworth Press Inc.
Roberts K. A. (1992), A sociological overview mental health implication of religio-cultural megatrends in the United State. in Pargament K. I. Maton I. & Hess, R. E. (Editors). Religion and Prevention in Mental Health. Haworth Press Inc.
Tix, A. P., Frazier, P. A. (1998). The use of religious coping during stressful life events. Journal of consulting and clinical psychology, 66 (2), p.417-422.